Nếu khả năng tạo việc làm không được cải thiện và dự thảo nâng tuổi nghỉ hưu được thông qua thì khả năng lãng phí nguồn nhân lực là rất lớn và nguy cơ thất nghiệp đối với giới trẻ sẽ tăng cao
Theo dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (BHXH) chuẩn bị trình Quốc hội vào tháng 5/2014, nhiều người sẽ phải nhận mức lương hưu thấp hơn, trong khi độ tuổi nghỉ hưu lại được nâng lên.
"Cái chết" được báo trước
Theo dự thảo trên, từ năm sau trở đi, lương hưu của khu vực nhà nước sẽ lấy mức bình quân đóng bảo hiểm xã hội của cả quá trình đóng, thay vì 10 năm cuối cùng của quãng đời làm việc như hiện nay, như vậy nhiều người sẽ nhận lương hưu thấp hơn. Thời gian áp dụng dự kiến là 1/1/2015, nghĩa là vào năm 2035 sẽ có những người nghỉ hưu đầu tiên hưởng lương hưu theo cách tính mới, vì theo quy định phải đóng đủ 20 năm mới được hưởng. Còn những người đã đóng bảo hiểm xã hội trước thời diểm 1/1/2015 sẽ không phải theo quy định này.
Trong dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội, tuổi hưởng lương hưu cũng sẽ được đưa ra lấy ý kiến Quốc hội. Cụ thể, từ năm 2016 trở đi, tuổi nghỉ hưu đối với cán bộ, công chức, viên chức, cứ 3 năm tăng lên 1 tuổi cho đến khi đủ 62 tuổi đối với cả nam và nữ; hoặc đủ 62 tuổi với nam và 60 tuổi với nữ. Từ năm 2020 trở đi, sẽ thực hiện tăng tuổi nghỉ hưu đối với các nhóm đối tượng còn lại với lộ trình như trên. Như vậy, nam giới sẽ phải làm việc thêm 2 năm và nữ sẽ phải làm thêm 5-7 năm so với quy định hiện hành.
Thực ra, không phải đến bây giờ mà, ngay từ 2013 vấn đề này được đặt ra đã gặp phải rất nhiều ý kiến trái chiều. Một trong những nguyên nhân chính lý giải cho sự thay đổi được coi là "cực chẳng đã" này là để tránh nguy cơ vỡ quỹ bảo hiểm xã hội.
Thậm chí đây không còn phải là nguy cơ mà là thực tế sẽ phải đối diện khi Tổ chức Lao động Quốc tế(ILO) từng đưa ra cảnh báo: Với số lượng người trong độ tuổi lao động giảm đi và chế độ lương hưu hào phóng,Quỹ Bảo hiểm Xã hội Việt Nam có thể bắt đầu thâm hụt từ năm 2021 và hoàn toàn cạn kiệt năm 2034 nếu không có thay đổi kịp thời về mặt chính sách.
Nó cũng phù hợp với lý giải của Bộ Trường Bộ Lao động Thương binh và Xã hội Phạm Thị Hải Chuyền: với các chính sách hiện hành, quỹ hưu trí và tử tuất dự báo đến năm 2021, thu trong năm không đủ chi. Để bảo đảm khả năng chi trả, phải lấy từ nguồn kết dư của quỹ nhưng theo tính toán đến năm 2034, phần kết d�� không còn, số chi lớn hơn rất nhiều so với số thu. Nguyên nhân là mức đóng bảo hiểm xã hội ở VN thấp, thời gian hưởng lương hưu dài.
Tuy nhiên, ở góc độ pháp lý, nếu dự thảo được chấp thuận, đồng nghĩa với việc cơ quan lập pháp sẽ phải sửa đổi một số luật để đảm bảo tính đồng bộ thống nhất. Chẳng hạn, điều 187 Bộ Luật Lao động hiện hành quy định tuổi nghỉ hưu của nam là 60 và nữ là 55.
Mặt khác, theo thống kê, trong số gần 400.000 DN đang hoạt động, chỉ có khoảng 150.000 DN tham gia bảo hiểm xã hội . Như vậy, 50%-75% DN đang trốn đóng bảo hiểm. Đó là chưa kể tình trạng DN đóng bảo hiểm cho người lao động theo kiểu hình thức, rồi chiếm dụng tiền này... Như vậy, rõ ràng chúng ta vẫn chưa tính hết nguồn thu.
Một câu hỏi được đặt ra là trong khi các phân tích lý giải cho việc tăng tuổi nghỉ hưu và giảm lương hưu dường như đều đúng thì là vấn đề lớn nhất sẽ phải đối mặt nếu dự thảo được thông qua ?
Cầm vàng đừng để vàng rơi
Việc tăng tuổi nghỉ hưu vào đúng giai đoạn mà VN ở thời kỳ "cơ cấu dân số vàng" liệu có phải là bài toán "lợi bất cập hại" khi mà thời kỳ này được dự báo sẽ kết thúc vào năm 2041? Bởi thời kỳ "cơ cấu dân số vàng" chỉ xảy ra duy nhất một lần trong lịch sử nhân khẩu học của mỗi quốc gia. Chúng ta nhìn nhận nhân lực như một nguồn lực hay là trở lực ?
VN đang nắm trong tay cơ hội vàng - đó là nhận định của rất nhiều chuyên gia khi đánh giá về nguồn nhân lực . Hiện nước ta có gần 60 triệu người trong độ tuổi lao động (từ 15 - 57 tuổi) trên tổng số 90 triệu dân. Trong khi đó, nguồn nhân lực luôn là tài sản lớn nhất của các nước trong thời đại ngày nay. Tận dụng cơ hội vàng về cơ cấu dân số, đồng thời kịp thời ứng phó để giảm "gánh nặng" dân số già, sẽ góp phần tạo sự năng động và khả năng sáng tạo của nguồn lực con người trong nền kinh tế, tạo động lực để VN "cất cánh" trong tương lai. Và với góc nhìn như vậy thì rõ ràng chuyện vỡ quỹ bảo hiểm sẽ không quan trọng bằng việc phân bổ, sử dụng và phát huy "nguồn lực vàng" này như thế nào?
Việc tăng tuổi nghỉ hưu vào đúng giai đoạn VN ở thời kỳ "cơ cấu dân số vàng" liệu có "lợi bất cập hại" khi mà thời kỳ này được dự báo sẽ kết thúc vào năm 2041.
Ở góc độ nào đó, tăng tuổi nghỉ hưu sẽ giảm cơ hội tạo ra việc làm mới. Điều đáng lưu ý là trong hơn 19 năm trở lại đây, khả năng tạo việc làm mới cho người lao động dường như dậm chân tại chỗ. Nếu như năm 2001 là trên 1,5 triệu việc làm thì mục tiêu đến năm 2014 cũng chỉ giữ ở con số 1,6 triệu việc làm. Đó là chưa tính đến chất lượng. Trong khi đó, theo dữ liệu chính thức, lực lượng lao động hiện tăng 700.000 người hàng năm. Tuy nhiên, từ 2019 đến 2029, lực lượng lao động sẽ tăng chậm lại hơn, ở mức khoảng 350.000 lao động một năm. Trong bối cảnh đó, nếu như khả năng tạo việc làm không được cải thiện và dự thảo nâng tuổi nghỉ hưu được thông qua thì rõ ràng khả năng lãng phí nguồn nhân lực là rất lớn và nguy cơ thất nghiệp đối với giới trẻ sẽ tăng cao.
Lấy một dẫn chứng cụ thể là theo số liệu vừa công bố của sở GD&ĐT tỉnh Thanh Hóa, tính đến ngày 20/2/2013 toàn tỉnh có khoảng 25.000 học sinh, sinh viên tốt nghiệp nhưng chưa có việc làm.
Tăng tuổi nghỉ hưu có thể là điều bắt buộc phải tính đến nhưng có lẽ cần có một lộ trình, tính toán hợp lý để chọn đúng "điểm rơi" của "thời kỳ dân số vàng". Tăng tuổi nghỉ hưu chỉ là một trong những giải pháp cơ học bảo toàn cho quỹ chứ không là giải pháp tuyệt đối, bởi nếu như chúng ta sử dụng tốt "thời kỳ cơ cấu dân số vàng" để nuôi dưỡng nguồn thu thì đó mới thực sự là bài toán bền vững. Vì vậy, bỏ qua gánh nặng về tuổi tác, về khả năng vỡ quỹ bảo hiểm thì rõ ràng một bài toán tổng thể về sử dụng nguồn nhân lực mới thực sự là điều cần được phân tích thấu đáo làm rõ để tránh cảnh "cầm vàng còn để vàng rơi". Nhất là khi Chính phủ đã xác định một trong ba khâu đột phá hiện nay là phát triển nhanh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao gắn kết với phát triển và ứng dụng khoa học, công nghệ.
Tăng tuổi nghỉ hưu: Cào bằng hay công bằng ?
Dự thảo Luật BHXH sửa đổi chuẩn bị trình Quốc hội trong tháng 5 này dự kiến tăng tuổi nghỉ hưu thêm 2-5 năm nhằm tránh tình trạng cạn kiệt quỹ BHXH. Tuy nhiên, còn nhiều quan điểm trái chiều về vấn đề này.
Ông Carlos Galian - Chuyên gia về an sinh xã hội - ILO tại VN: Mở rộng bao phủ tới khu vực tư nhân
Sự bất bình đẳng là một vấn đề đáng lo ngại của hệ thống lương hưu hiện nay. Các nhóm lao động khác nhau như khối quân nhân, công chức, viên chức, và khối lao đông tư nhân có tỷ lệ hưởng so với mức đóng góp thực tế là khác nhau. Sự đối xử không công bằng dẫn tới hai vấn đề đó là sự đố kỵ về lương hưu – gây ra sự lo âu mang tính xã hội trong các nhóm đóng góp nhiều hơn hưởng, và sự trốn tránh – những nhóm đối tượng bị thiệt thòi quyền lợi sẽ có động cơ trốn và không tham gia hệ thống bảo hiểm xã hội. Hệ thống hưu trí hiện tại đang chưa thu hút được một bộ phận người lao động trong khối tư nhân. Đây có thể là lý do tại sao việc mở rộng tỷ lệ bao phủ đang chậm lại trong khối này. Trừ khi tất cả các nhóm đối tượng được đối xử công bằng, nếu không thì có thể việc trốn đóng bảo hiểm sẽ trở thành đặc trưng của hệ thống hưu trí VN.
ILO cho rằng, hệ thống lương hưu cần công bằng, bình đẳng với mọi người lao động. Một cuộc cải tổ như vậy không chỉ tốt đối với hệ thống hiện tại mà còn giúp tăng độ bao phủ. Hiện nay, hệ thống hưu trí hầu như chỉ có thể tăng độ bao phủ ở khu vực tư nhân bởi phần lớn nhân viên Nhà nước đã tham gia. Lý do vì sao khu vực tư nhân không mặn mà với hệ thống hưu trí có lẽ là bởi lương hưu của họ ít hơn rất nhiều so với các nhóm khác. Bởi vậy, bằng cách thay đổi công thức tính lương hưu, đối xử công bằng với tất cả các nhóm (quân nhân, nhân viên Nhà nước và lao động trong khư vực tư nhân), đó có thể là một cách mở rộng độ bao phủ tới khu vực tư nhân.
PGS.TS Trịnh Hòa Bình - chuyên gia nghiên cứu dư luận xã hội:
Gia tăng bất bình đẳng
Nếu nội dung tăng tuổi nghỉ hưu của người lao động như trong dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (BHXH) được chấp thuận, nhiều khả năng sẽ làm phức tạp hơn tình trạng bất bình đẳng trong xã hội.
Thứ nhất, tiền lương tuyệt đối khi về hưu sẽ nhân với số thời gian công tác để chia ra thành tháng lương trung bình, có những bất cập, thiếu công bằng. Cụ thể, nó sẽ đánh đồng hoặc xóa nhòa ranh giới giữa những người làm việc lâu năm với những người làm việc ngắn hạn.
Thứ hai, thu nhập thực sự của người lao động vẫn đang rất khó khăn, khi đối diện với những thách thức chi tiêu từ đời sống, nay lại kéo dài thêm việc phục vụ của họ, thì cũng nên xem xét.
Thứ ba, những ngành nghề lao động trong môi trường độc hại, sẽ phá hoại sức khỏe của người lao động rất lớn, khác với khu vực khác. Nếu như, tăng tuổi nghỉ hưu như nhau đối với các nhóm ngành nghề này, thì cũng bất cập.
Thực tế, cần phải làm rõ câu hỏi những ai mới có nhu cầu kéo dài tuổi nghỉ hưu? Rõ ràng phần lớn sẽ rơi vào những người có công việc nhàn hạ, mang tính chất bàn giấy hay nhà quản lý. Còn đối với những ngành nghề mang tích chất lao động nặng nhọc thì khó có thể đáp ứng được yêu cầu như lộ trình đặt ra.
Việc tăng tuổi nghỉ hưu như dự kiến đang có nhiều bất cập cần được các nhà hoạch định chính sách phân tính, đánh giá xem xét lại.
Phan Nam
Bài đăng
